Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. z 2020 r. poz. 174) przewiduje dwie formy objęcia ubezpieczeniem: z mocy ustawy (czyli obowiązkowo), gdy powierzchnia użytków rolnych przekracza 1 ha przeliczeniowy albo na wniosek (czyli dobrowolnie), gdy powierzchnia użytków rolnych nie przekracza 1 ha przeliczeniowego (tj. wynosi 1 ha przeliczeniowy lub poniżej 1 ha przeliczeniowego). Osoby niespełniające warunków do podlegania obowiązkowemu ubezpieczeniu, mogą złożyć wniosek o objęcie ubezpieczeniem dobrowolnym do KRUS. Zdarza się, iż organ kwestionuje spełnianie przesłanek ustawowych przez osobę ubiegającą się o objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem społecznym rolników.
Objęci dobrowolnym, rolniczym ubezpieczeniem społecznym mogą być rolnicy spełniający warunki określone w art. 7 ust. 2 i art. 16 ust. 2 powołanej ustawy. Według definicji zawartej w art. 6 pkt 1 przedmiotowej ustawy „rolnik” to osoba fizyczna, pełnoletnia, zamieszkująca i prowadząca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, osobiście i na własny rachunek, działalność rolniczą w pozostającym w jej posiadaniu gospodarstwie rolnym. Co istotne, rolnik nie musi być właścicielem gospodarstwa rolnego. Przez pojęcie „działalności rolniczej” przyjmuje się działalność prowadzoną w zakresie produkcji roślinnej lub zwierzęcej, w tym ogrodniczej, sadowniczej, pszczelarskiej i rybnej (art. 6 pkt 3). Działalność rolnicza polega zatem na podejmowaniu działań w zakresie produkcji w różnych formach rolnictwa. Pojęcie zaś „prowadzenie gospodarstwa rolnego” mieści w sobie cały zespół czynności. „Prowadzenie” w języku polskim oznacza bowiem sprawowanie nad czymś nadzoru, zarządzanie, kierowanie czymś, zajmowanie się czymś, trudnienie się czymś, realizowanie jakiegoś celu. Prowadzenie gospodarstwa rolnego może przykładowo polegać tylko na zarządzaniu nim. Jednakże w przeważającej mierze związane jest z wykonywaniem pracy fizycznej. (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 5 lutego 2015 r., III AUa 830/14).
Definicja gospodarstwa rolnego zawarta w przepisach kodeksu cywilnego obejmuje grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Jak trafnie wskazuje się w literaturze, nie powinno budzić wątpliwości, iż obok gruntów, w celu prawidłowego korzystania oraz prowadzenia na nich działalności rolniczej, niezbędne są także inne składniki, takie jak budynki lub ich części, np. dom z działką siedliskową, budynki gospodarcze, magazyny, silosy, urządzenia itp. Podstawowym składnikiem gospodarstwa rolnego są grunty rolne. Jak wskazuje E. Gniewek, ustawodawca nie określa minimalnej powierzchni gruntów rolnych wchodzących w skład gospodarstwa. Celem prowadzenia gospodarstwa rolnego nie musi być ani zbyt wytworzonych produktów, ani osiąganie zysku. Wynika to z faktu, że gospodarstwo rolne może być prowadzone wyłącznie w celu zaspokajania potrzeb prowadzącego to gospodarstwo i jego rodziny (E. Niezbecka [w:] Kodeks cywilny…, t. 1, red. A. Kidyba, 2012, kom. do art. 553, nt 7).
Wniosek o objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem społecznym może być złożony w każdym czasie. Objęcie ubezpieczeniem na wniosek następuje od dnia wskazanego we wniosku o objęcie ubezpieczeniem, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym wniosek został złożony. Osoba podlegająca ubezpieczeniu na wniosek może w każdym czasie odstąpić od ubezpieczenia, składając oświadczenie w tej sprawie. Równoznaczne z odstąpieniem od ubezpieczenia na wniosek jest nieopłacenie w terminie składki, chyba że rolnik obowiązany do jej opłacenia, przed upływem terminu płatności, wystąpił o jego odroczenie albo nieopłacenie składki w terminie było skutkiem siły wyższej.
Adw. Paulina Podgórska-Mruk