Wydając wyrok w sprawie o rozwód, sąd zobowiązany jest zawsze orzec o rozwiązaniu małżeństwa, jeśli oczywiście zajdą przesłanki orzeczenia rozwodu. Jednak nie jest to jedyny element wyroku rozwodowego. W zależności od tego, czy małżonkowie mają wspólne małoletnie dzieci czy nie, różne będą obligatoryjne i fakultatywne elementy wyroku w sprawie o rozwód.
Aby sąd w ogóle mógł wydać wyrok orzekający rozwód, między małżonkami musi zaistnieć trwały i zupełny rozkład pożycia małżeńskiego. Zupełny rozkład pożycia małżeńskiego musi nastąpić łącznie na wszystkich jego płaszczyznach. Chodzi tu o ustanie zarówno więzi uczuciowej (duchowej), intymnej (fizycznej), jak i gospodarczej (ekonomicznej). Ponadto rozkład pożycia małżeńskiego musi być nie tylko zupełny, lecz również trwały, a więc taki, który nie rokuje powrotu małżonków do wspólnego pożycia.
Rozwiązując małżeństwo przez rozwód, sąd co do zasady zobowiązany jest orzec o tym, który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia małżeńskiego. Mówiąc krótko, sąd orzeka, z czyjej winy nastąpił rozpad małżeństwa. W takiej sytuacji sąd może orzec, że winę tę ponosi jeden z małżonków albo że wina ta jest obopólna. Wyjątkowo, na wniosek obojga małżonków, sąd może orzec o rozwiązaniu małżeństwa przez rozwód bez orzekania o winie rozkładu pożycia małżeńskiego.
Jeśli rozwodzący się małżonkowie mają wspólne małoletnie dzieci, to sąd zobowiązany jest orzec w wyroku rozwodowym w przedmiocie:
- władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi,
- partycypacji każdego z małżonków w kosztach utrzymania i wychowania ich małoletnich dzieci.
Sąd może pozostawić władzę rodzicielską nad dziećmi obojgu małżonkom, w szczególności jeśli przedłożą oni tzw. porozumienie rodzicielsko-wychowawcze, zwane inaczej również planem wychowawczym, w którym małżonkowie przedstawią sposób wykonywania władzy rodzicielskiej, a także ustalenia w przedmiocie kontaktów z dziećmi. Sąd może pozostawić władzę rodzicielską jednemu z małżonków, ograniczając ją drugiemu z nich. Ograniczenie władzy rodzicielskiej może być całkowite. W grę wchodzi również pozostawienie temu z małżonków, któremu władza rodzicielska została ograniczona, uprawnienia do współdecydowania w istotnych sprawach dotyczących dzieci, takich jak kwestie zdrowotne czy dotyczące edukacji dzieci. Sąd może również pozbawić jednego z małżonków władzy rodzicielskiej, przykładowo jeżeli nie może ona być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli jeden z rodziców nadużywa władzy rodzicielskiej lub w rażąco zaniedbuje swoje obowiązki względem dzieci. Możliwe jest również pozbawienie władzy rodzicielskiej obojga małżonków, jeśli któraś z powyższych przesłanek zajdzie w stosunku do obojga z nich.
Co do zasady sąd rozstrzyga również o kontaktach rozwodzących się małżonków z ich wspólnymi małoletnimi dziećmi, chyba że małżonkowie złożą zgodny wniosek o nieorzekanie przez sąd w tym przedmiocie. Jeśli zatem taki wniosek zostanie złożony, sąd będzie nim związany.
Sąd ma również obowiązek orzec o alimentach należnych od rodziców ich małoletnim dzieciom. Oczywiście każdy z rodziców zobowiązany jest partycypować w kosztach utrzymania i wychowania swoich małoletnich dzieci. W przypadku, w którym po rozwodzie dzieci mieszkają z jednym z rodziców (piecza nad nimi pozostaje przy jednym z rodziców), drugi z nich obowiązany jest płacić alimenty na rzecz dzieci. Oczywiście koszty utrzymania i wychowania dzieci powinny odpowiadać nie tylko usprawiedliwionym potrzebom uprawnionych dzieci, lecz również możliwościom majątkowym i zarobkowym zobowiązanego rodzica. Z kolei w przypadku orzeczenia przez sąd opieki naprzemiennej nad małoletnimi dziećmi rozwodzących się małżonków, każdy z nich zobowiązany jest do opieki nad dziećmi zwykle w porównywalnym stopniu (zakresie). Tym samym sąd orzeka, że każdy z małżonków zobowiązany jest do partycypowania w kosztach utrzymania i wychowania małoletnich dzieci, wskazując przy tym udziały, w jakich rodzice mają partycypować w tych kosztach, a nie jak w innych przypadkach kwoty należnych dzieciom od jednego z rodziców alimentów.
Ostatnim z obligatoryjnych elementów wyroku rozwodowego, niezwiązanym już z faktem, czy małżonkowi mają wspólne małoletnie dzieci czy nie, jest orzeczenie w przedmiocie korzystania po rozwodzie ze wspólnego mieszkania. Jeśli bowiem na dzień orzeczenia rozwodu małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd zobowiązany jest orzec, w jaki sposób mają oni z tego mieszkania korzystać po rozwodzie. Orzekając w tym przedmiocie, sąd powinien kierować się przede wszystkim potrzebami dzieci, a także małżonka, któremu powierzone zostało wykonywanie władzy rodzicielskiej.
W wyjątkowych przypadkach, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego z małżonków. Z kolei na zgodny wniosek rozwodzących się małżonków sąd może w wyroku rozwodowym orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe.
Na koniec zauważyć również należy, że w sprawie o rozwód sąd może dokonać podziału majątku wspólnego małżonków, jeśli choćby przez jednego z małżonków zostanie złożony wniosek w tym przedmiocie. Zaznaczyć jednak należy, że podział majątku wspólnego małżonków może nastąpić w sprawie o rozwód jedynie, jeśli nie spowoduje nadmiernej zwłoki w tym postępowaniu.
Radca prawny Ewa Buczek